Vấn đề nô lệ xưa và nay

Lịch sử về nô lệ có trước thời trung cổ, đầu tiên ở đảo Sizilien miền Nam Ý (136 -132 trước Công nguyên) nô lệ trao đổi với Đế Quốc La Mã có các danh từ „Eunus, Antiochos“…. Những cuộc chiến đẩm máu trong lịch sử thế giới thường xảy ra. Phe chiến thắng chiếm đoạt tài sản và sinh mạng kẻ bại trận, kể cả đàn bà, trẻ em đều bị bắt làm nô lệ. Giới quý tộc bỏ tiền mua người nghèo về phục vụ.

Tác phẩm Geschichte der Sklaverei/ History of Slave „Lịch sử nô lệ“ tác giả Sunsanne Everett mô tả cuộc đời người nô lệ thời Trung cổ, từ Á sang Âu đã có phong trào mua bán nô lệ bằng tàu buồm hay áp giải vượt sa mạc Sahara. Trung Hoa có hàng triệu cô gái bị bán làm nô lệ.

Giáo chủ Hồi Giáo Mohammed (570-†632) cầm đầu giáo quyền năm 630 đánh chiếm Mecca. Những người chống đối (Do Thái giáo, Thiên chúa giáo) đều bị tiêu diệt, hàng ngàn đàn ông bị chém đầu, đàn bà bị bắt bán làm nô lệ! Trận chiến thành Troy, Hy lạp (Greeks) xua quân đánh chiếm thành Troy cuả Thổ Nhĩ Kỳ tiếp thu chiến lợi phẩm và bắt những người đẹp như: Briseis, Tecmessa và Chryseis…(hình minh hoạ nô lệ xưa).

Thổ Nhĩ Kỳ (Turkey) từng có chợ nô lệ Sandal Bedesten, tiểu vương Mehmet xây cất từ năm 1461 tại Istanbul. Chợ nô lệ người Hòa Lan tổ chức ở New Amsterdam (ngày nay là New York). Những thương thuyền lớn người Anh, Bồ Đào Nha (Portugal), Tây Ban Nha (Spanien) mua người da đen, thổ dân ở Phi Châu (Neger) làm nô lệ, vì giống người nầy đời sống kém văn minh nhưng có sức mạnh.

Thị trường mua bán thời đó phần lớn ở Hoa Kỳ cần người làm việc tại các đồn điền, nông trại, trồng miá, hái bông vải, kéo xe, đào mỏ… Thương thuyền Âu Châu chở vũ khí, máy móc, rượu, hàng hóa biến chế rẻ tiền bán cho Phi Châu, và ngược lại mua „người“ từ Phi Châu bán cho Hoa Kỳ, và mua của Hoa Kỳ nguyên liệu hàng hóa, bông vải, đường, caffe …

Kiếp người nô lệ khổ đau, bị cưỡng ép lao động như trâu bò kéo cày, bị đánh đập, hành hạ, nếu chống lại chủ thì bị xiềng xích, đóng gông. Người bỏ tiền mua nô lệ dùng thỏi thép nung đỏ, đóng dấu trên lưng họ để nhận dạng nếu bỏ trốn.

Đức giáo Hoàng Greogor I (540-†604) ngài từng kêu gọi Thế giới ngưng mua bán nô lệ, phải tôn trọng phẩm giá con người mà Thượng Đế đã tạo dựng, không phân biệt màu da sắc tộc…dù Đức Giáo Hoàng kêu gọi nhưng chưa đánh động được lương tâm của thế giới vì con người đầy tham vọng và quyền lực. Từ Thế kỷ 16 đến Thế kỷ 18 hơn 15 triệu người Phi Châu bị bắt bán làm nô lệ. Nhà văn William Lloyd Garrison người Mỹ da trắng (sinh 12.12. 1805 in Newburyport, Massachusetts † 24.05.1879 in New York) từng đứng lên đòi giải phóng cho người da đen. Hiệp Hội chống lại chế độ nô lệ „Anti Slavery Society“ trên báo (The Genius of Universal Emancipation) đấu tranh giải phóng nô lệ.

Thế Kỷ thứ 18 đế quốc Anh chiến thắng Tây Ban Nha, Hiệp Ước Asiento năm 1713 Anh Quốc độc quyền mua bán nô lệ, mỗi năm 5000 người từ các nước thuộc điạ của Tây Ban Nha.

Chấm dứt chế độ nô lệ

Trải qua những biến đổi lịch sử từ 01.01.1807 Anh Quốc cấm mua bán nô lệ, nếu thương thuyền vi phạm bị phạt vạ tiền 100 Bảng Anh và bỏ tù. Đại Hội Quốc Tế ở Wien/ Vienna 1815 (Áo) các quốc gia phải bỏ chế độ nô lệ: Bồ Đào Nha / Portugal năm 1817, Pháp và Hòa lan năm 1818. Ba Tây / Brasilien 1826 được độc lập và chấm dứt nô lệ. Ở Âu Châu năm 1820 việc buôn bán nô lệ cáo chung. Hiến pháp Đức ghi đìều 1 đoạn 1 „nhân phẩm con người bất khả xâm phạm“.

Năm 1860 Abraham Lincoln (1809 -†1865), đảng viên Cộng hòa được bầu là Tổng Thống thứ 16 Hoa Kỳ, từ năm 1862 người nô lệ được giải phóng ở các thành phố phiá Đông, đến năm 1867 theo điều 13 Hiến Pháp Hoa Kỳ từ ngày 18.12.1865 chấm đứt chế độ nô lệ. Tổng thống Lincoln từng nói “Vì không muốn làm một kẻ nô lệ nên tôi cũng sẽ không làm chủ nô lệ. Điều này diễn đạt ý tưởng của tôi về Dân Chủ. Bất cứ điều gì khác hơn thế, dù khác ít hay khác nhiều, đều chẳng phải là dân chủ.” xảy ra nội chiến Hoa Kỳ (American Civil War, 1861–1865). Sau bản tuyên ngôn giải phóng nô lệ của Lincoln, khoảng 190 nghìn nô lệ da đen tình nguyện tòng quân, Ngoài ra còn có dân di cư từ Châu Âu cũng gia nhập quân miền Bắc. Khoảng 23.4% quân miền Bắc có gốc Đức, với gần 216 nghìn sanh tại Đức. quân số của miền Bắc lên gấp bội. Trong khi đó miền Nam không dám cho nô lệ nhập ngũ vì sợ đi ngược lại chính sách nô lệ của mình. Tướng Robert E. Lee (1822-†1885) chỉ huy liên quân miền Nam đầu hàng tại Appomattox năm 1865. Cuộc chiến kéo dài 4 năm chấm dứt từ đó người da đen thoát khỏi kiếp nô lệ, chế độ nô lệ cũng được giải phóng ở nhiều tiểu bang. Ngày 14.04.1865, TT. Abraham Lincoln bị ám sát! (Hình các tiểu bang có người nô lệ xưa)

Quyền bầu cử dành cho người da đen lần đầu tiên trong lịch sử được công nhận tại New Orleans người nô lệ được tham gia bỏ phiếu. Phải tới 100 năm sau, nước Mỹ mới chính thức bãi bỏ các điều luật mang tính phân biệt chủng tộc chống người da đen và có một tổng thống xuất thân từ miền Nam là Lyndon Johnson (nhiệm kỳ 1963-1969). Mục sư Tin lành Martin Luther King (1929 -†1968) nhận giải Nobel hòa bình năm 1964, là nhà lãnh đạo có ảnh hưởng lớn trong lịch sử Hoa Kỳ của phong trào đấu tranh bất bạo động. Ông được nhiều người trên khắp thế giới ngưỡng mộ với bài diễn văn “Tôi có một giấc mơ /I have a dream” như một anh hùng, đấu tranh cho sự bình đẳng của người da đen. Ngày 04. April 1968 lúc18:01 ông bị ám sát chết ở Im Lorraine Motel in Memphis. Biểu tình bạo động xảy ra 110 thành phố làm 39 chết, 2000 bị thương, hơn 10 ngàn người bị bắt. Sự việc đáng tiếc xảy ra cuối cùng giải quyết theo công bằng, bác ái và ổn định xã hội.

Người Mỹ da đen đóng góp cho nền âm nhạc, thể thao rất phong phú. Một số thành phần tiến bộ theo học các đại học có địa vị trong xã hội như: cựu T.T Obamar được bầu làm TT. hai nhiệm kỳ. Tướng Charles Q. Brown là Đại tướng không quân người da đen đã được Thượng viện Mỹ phê chuẩn trở thành tham mưu trưởng lực lượng không quân ngày 09.6.2020. Trước đó có Đại tướng Colin Powell là Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân Mỹ từ năm 1989 đến 1993, bà Condoleezza Rice là Cố vấn An ninh Quốc Gia của Hoa Kỳ thứ 20 (2001-2005) và là Ngoại trưởng thứ 66 (2005-2009) thời TT. George W. Bush (nhiệm kỳ 2001-2009).

Tuy nhiên trong tập hợp xã hội chệnh lệch đời sống, cũng như bàn tay có ngón ngắn ngón dài. Có một số đông người thích sống „an phận“ lười biến, không muốn đi học, đi làm. Sống tập trung những khu „ổ chuột“ không có an toàn „nhàn cư vi bất thiện“ đôi khi trở thành tội phạm như ma tuý, trộm cướp thì làm sao tiến thân trong một xã hội văn minh, nên họ phải sống thua kém người đời và sinh lòng tự ái!

Mặc cảm nô lệ

Ngày 25.5 tại Minneapolis, nghi phạm xài tiền giả George Floyd là người gốc Phi Châu đột tử vì bị cảnh sát (người da trắng) Derek Chauvin bắt đè cổ gây tử vong. Ông ta và ba cảnh sát đã bị sa thải vì vụ chết người, cảnh sát D. Chauvin bị truy tố ra tòa khởi tố tội danh giết người bị tù. George Foyed qua đời châm ngòi cho các cuộc biểu tình “Black Lives Matter”, dù trong đại dịch Covid 19 còn đang lây lan trong cộng đồng. Dẫn đến bạo động hôi của, đốt phá khắp nơi làm thiệt hại kinh tế, đập phá xúc phạm các tượng đài lịch sử như: tượng Christopher Columbus ở Boston bị phá mất đầu, tại Virginia thì kéo sập tượng cố TT Jefferson Davis, đổ sơn tượng cố T.T Washington… Họ còn điên cuồng xúc phạm tượng Chúa Jesus, đốt nhà thờ! muốn hạ bệ tượng cố TT. Abraham Lincoln!

Làn sóng chống kỳ thị cũng xảy ra ở các nước Âu Châu, nhưng chỉ London số người qúa khích giật đổ tượng ông Edward Colston quăng xuống nước ở Bristo, giật đổ tượng Colston. Tượng của cố thủ tướng Winston Churchill gần Nghị viện, và tượng Nữ hoàng Victoria cũng bị phun sơn…Chính phủ Anh cấm biểu tình. (người không ý thức khi đập tượng).

Dù người da đen hàng trăm năm được người da trắng giải phóng, qua nhiều thế hệ nhưng họ còn mang mặc cảm nô lệ, trong lòng còn ấm ức, nên dễ bị kích động và nổi loạn. Nhiều sĩ quan cảnh sát và lực lượng hành pháp của Mỹ đã bị người biểu tình tấn công, 4 cảnh sát cũng bị bắn nhưng không nguy hiểm đến tính mạng, nhưng cựu cảnh sát trưởng David Dorn (người da đen) của thị trấn nhỏ ở St. Louis bị nhóm biểu tình bắn chết bên ngoài tiệm cầm đồ ngày 2/6, (theo ABC News), cũng như hơn 130 ngàn người qua đời vì đại dịch Wuhanvirus. Các chính trị gia không quỳ gối tưởng niệm thương tiếc. Ngược lại thật trớ trêu họ quỳ gối trước cái chết của Floyd, theo các tin tức người nầy từng bị tù về hình sự? Hàng chục ngàn người ở Houston tham dự đám tang Floyd như một „anh hùng“! Chúng ta không luận bàn về khuynh hướng tranh cử của đảng Dân Chủ hay Cộng Hòa. Dân tộc Mỹ hơn 320 triệu người, không phân biệt màu da họ sẽ tiếp tục dùng lá phiếu bầu T.Thống cho Hiệp Chủng Quốc Hoa Kỳ vào đầu tháng 11 năm 2020. Để có thể đối đầu với Trung Cộng độc tài triều đại Xi Jinping (Tập Cận Bình) âm mưu bành trướng với vành đai một con đường „one belt and road“.

Nô lệ mới

Thời đại văn minh tiến bộ, chế độ nô lệ không còn phổ biến như xưa. Quyền lực không còn là phương tiện tuyệt đối bắt người làm nô lệ, nhưng thế lực đồng tiền vẫn là phương tiện vô biên cho đến nay. Dựa trên một số tài liệu, thì việc buôn người là một kỷ nghệ trị giá lên đến 40 tỉ đô la? Chợ nô lệ được trá hình dưới nhiều hình thức khác nhau, bọn gian thương khai thác triệt để là món hàng không vốn, đắc giá nhất bởi vậy nạn buôn người làm nô lệ vẫn tồn tại qua hình thức khác…

Công Ước Genève ngày 25. 09.1926 về việc ngăn cấm, phòng ngừa và trừng phạt mọi hình thức mua bán nô lệ. Từ trước đến nay thế giới đã có hàng chục Công ước, Hiệp định bổ túc cấm nạn mua bán, khai thác nô lệ trong các lãnh vực cưỡng bức trẻ em lao động, mại dâm vv…Thời đệ nhị thế chiến, quân đội Nhật Bản bắt hơn 300 ngàn đàn bà Đại Hàn làm nô lệ sinh lý. Mặc dù chính phủ Nhật đã xin lỗi Đại Hàn, nhưng vết mực đen đau thương cho thân phận đàn bà Đại Hàn còn sống sót khó có thể phôi pha.

Theo tổ chức Quốc Tế Di Dân trụ sở tại Genève cho biết hàng năm có khoảng từ 250.000 đến 300.000 trẻ em đàn bà từ khối Sô Viết bị bán qua các nước Tây Âu. Quỹ Bảo Trợ Nhi Đồng Liên Hiệp Quốc (UNICEF) tổng kết hàng năm trên thế giới đến 2 triệu trẻ em bị mua bán về tình dục, riêng các nước Á Châu (Campuchia, Lào, Miến Điện, Thái lan và Việt Nam) buôn bán phụ nữ, trẻ em để phục vụ cho ngành mại dâm dưới nhiều hình thức khác nhau. Nếu muốn hạn chế, kiểm soát chặt chẻ ngăn chận buôn bán người, phải cần sự hợp tác của nhiều quốc gia trên thế giới

Việt Nam trải qua nhiều khổ đau vì chiến tranh tàn phá. Năm 1945 gần triệu người miền Bắc chết đói, nhưng không có người Việt nào rời bỏ quê hương. Sau 30.4.1975 Việt Nam thống nhất đất nước, niềm vui chưa trọn thì hàng trăm ngàn Sĩ quan, Công chức chế độ VNCH bị bắt tập trung cải tạo, những năm dài trên núi rừng từ Nam ra Bắc, đời sống trong các trại cải tạo đọa đày, lao động rất vất vả, thiếu ăn, bị bệnh chết không có thuốc chửa trị, bị cùm giống như người dưới thời nô lệ! Từ năm 1990 được chính phủ Hoa Kỳ „giải phóng nô lệ“ qua chương trình H.O. (Humanitarian Operations).

Việt Nam thống nhất đất nước, nhưng không thống nhất được lòng người! Thân phận đàn bà Việt Nam trở thành món hàng giải trí rẻ tiền cho thiên hạ. Dù với hình thức kết hôn, nhưng thực tế đàn bà VN một số không ít bị bán cho những đàn ông ngoại quốc dốt nát, ít học, bệnh hoạn… nhiều bài báo đã viết về trường hợp nầy. Những đàn ông ở xứ người không thể tìm ra vợ hoặc muốn tìm người giúp việc nên họ để dành tiền, sang Việt Nam tìm đàn bà. Xã hội Trung Hoa còn ảnh hưởng phong kiến trọng Nam khinh Nữ, sinh con gái họ đã vứt ra đường như con vật chả ai để ý tới (tuần báo Stern của Đức đã lên án và chụp hình hài nhi là con gái bị bỏ bên đường). Gây ra nạn trai thừa gái thiếu, nên họ sang VN tìm vợ. Trường hợp rao bán phụ nữ Việt Nam trên Internet của ebay Taiwan gây dư luận về việc buôn người bất hợp pháp vi phạm nhân quyền, phẩm giá phụ nữ Việt Nam bị tổn thương. Tin này gây dư luận ở Đài Loan. Các Hội Nữ Quyền ở Mỹ, Úc và người Việt Nam tỵ nạn đều phản đối, nhưng Hội Phụ Nữ Việt Nam ở quốc nội vẫn im lặng? (hình thống kê của BBC).

Sài Gòn hiện nay là thành phố đông dân hơn 10 triệu người. Dù số thống kê chưa chính xác, nhưng người ta ước tính trong số 10 triệu người Sài Gòn có hơn 1 triệu người từ các vùng quê nghèo đến Sài Gòn mưu sinh. Trong số dân nhập cư này, đa phần là phụ nữ, họ về Sài Gòn với giấc mơ đổi đời, nhiều người mưu sinh bằng những việc lương thiện, đánh đổi mồ hôi để kiếm ăn hàng ngày, cũng nhiều người bị đưa đẩy vào đường tội lỗi. Những tệ hại và khốn nạn với dịch vụ „chợ buôn người“ dưới dạng „lấy chồng ngoại quốc“. Ở Singapore mấy thiếu nữ Việt Nam ngồi trong những phòng kính để khách qua lại lựa chọn như một món hàng ở khu thương mãi. Hơn 100 ngàn phụ nữ Việt nam làm dâu xứ người, có bao nhiêu người hạnh phúc? ngôn ngữ, phong tục là bức tường ngăn cách! nhiều cô bị bỏ đói, đánh đập, phục vụ sinh lý cho cả gia đình ở bên Tàu, sống bơ vơ xứ người phải bán mình như nàng Kiều! làm việc nhà từ sáng đến tối như người nô lệ. Chúng ta phải chạnh lòng và tủi nhục cho thân phận đàn bà Việt Nam xấu số.

Các quốc gia trên thế giới xuất cảng máy móc, hàng hoá. Sau năm 1975 nhà cầm quyền Việt Nam „xuất khẩu lao động“ sang các nước thuộc khối Xã Hội Chủ Nghiã Đông Âu để trả nợ chiến tranh. Nhưng chủ trương đó đến nay không ngừng mà còn tiếp tục xuất cảng người ra các vùng Đông Nam Á như Đại Hàn, Mã Lai, Nhật Bản, Singapore, Hồng kông, Nam Dương và cả các nước Á Rập, Phi Châu… Tổ chức Di Cư Quốc Tế (IOM) ước tính giai đoạn 1990-2015, có hơn 2,5 triệu người Việt di cư ra nước ngoài và trung bình mỗi năm tăng thêm gần 100.000 người. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cũng ghi nhận trong năm 2019 có 540.000 lao động người Việt đang sinh sống và làm việc tại nước ngoài.

Theo dự báo của Ngân hàng Thế giới (WB), Việt Nam nhận hơn 17 tỷ USD trong năm 2019, tăng 6,4% so với năm 2018 là 15,9 tỉ USD và 2017 là 13,8 tỉ USD. WB tính toán trong 12 năm trở lại đây, số ngoại tệ về Việt Nam tăng trung bình 10-15% mỗi năm. (theo thống kê đài BBC). Theo Cục quản lý Lao động ngoài nước của VN, hiện có hơn nửa triệu người Việt đang lao động tại hơn 30 quốc gia trên thế giới. Ở một số nước mới có người Việt lao động bắt đầu từ năm 2005 như Đài Loan, Nhật Bản, Đại Hàn và Mã Lai thì ngoại tệ chủ yếu tập trung chuyển về những khu vực nông thôn.

Năm 2019 có 39 người Việt trẻ chết trong xe đông lạnh trên đường tìm mưu sinh ở bên Anh. Tháng 5 năm 2020 Cảnh Sát Âu Châu bắt giữ một số người trong tổ chức buôn người. Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo, và Đại sứ John Richmond công bố phúc trình thường niên ngày 26/6/2020 về Buôn người, trong đó liệt Việt Nam vào nhóm các nước cần được theo dõi “do chưa thực hiện đầy đủ các tiêu chí tối thiểu” trong việc xóa bỏ nạn buôn người (Tin VOA).

Việt Nam có tài nguyên phong phú „rừng vàng bể bạc“, không thiếu nhân tài, nếu nhà nước biết dùng người tài, tiềm năng của giới trẻ không thiếu có thể góp sức phát triển xây dựng một nước hùng mạnh, phú cường, không thua gì Nhật hay Đại Hàn. Nhưng tiếc thay nhà nước không chú trọng đến việc khai thác nhân tài, mà chủ trương „hồng hơn chuyên hay COCC“ (Con ông cháu cha). Sinh viên du học thành tài không về nước tìm cách ở lại, người Việt phải đi lao động xứ người thật khổ, làm những việc mà người bản xứ chê, bị kỳ thị, cô lập, đánh đập, trường hợp một số người lao động tại Mã Lai gặp khó khăn, không rành ngoại ngữ, họ lảnh lương không đúng hợp đồng, lý do là phía Việt Nam các tổ chức môi giới đưa nhiều người sang để kiếm tiền, mà không chú ý tới các điều kiện lao động. Trong những năm qua chúng tôi đi du lịch các nước Á Châu: Singapore, Indonesia, Malaysia, Đại Hàn, Nhật nơi nào cũng gặp khá nhiều người Việt Nam trẻ đi lao động theo diện hợp đồng! Họ làm việc hơn 10 tiếng một ngày. Phải chạnh lòng ngao ngán thấy những cô gái Việt Nam trẻ đẹp ăn mặc hở hang đứng đường ở các khu nhà đỏ làm nghề buôn hương bán phấn ở Singapore, Kuala lampur. Họ đến đây trong những hoàn cảnh khác nhau, tìm chồng ngoại quốc vì hoàn cảnh gia đình…nhiều cô tuổi vị thành niên bị bọn buôn người lừa dối, hứa hẹn giúp cho đi học nghề! Tháng 6 năm 2020 hai bài phóng sự trên trang BBC London tường thuật, phụ nữ Việt ‘bán hoa’ ở Singapore: Công việc ‘rủi ro lớn, thu nhập cao (1)

Nhìn lại lịch sử Việt nam qua nhiều Triều đại các đấng nữ nhi như bà Trưng, bà Triệu, Cô Giang, Cô Bắc đã làm vang danh lịch sử giống nòi, Những nữ lưu thế hệ thứ 2 tỵ nạn CS ở Mỹ, hội nhập thành công tốt nghiệp các Đại học danh tiến là chuyên gia các ngành, khoa học gia… Hai người nữ lên cấp tướng chỉ huy trong quân đội Hoa Kỳ. Trong lúc đàn bà Việt Nam trong nước phải bán thân khắp nơi làm nô lệ! Trẻ thơ Việt Nam bị đọa đày, ai là người quan tâm khi đang còn mãi mê, sa đoạ, vơ vét cho đầy túi tham, cướp đất cướp nhà của dân, hãy thức tỉnh nhân tâm giải phóng đúng nghiã cho tuổi trẻ, cho dân tộc Việt Nam! được Tự Do – Dân Chủ, chấm dứt vi phạm nhân quyền… cựu Tổng thống George.W. Bush đã tuyên bố:

„Chúng ta phải chứng tỏ sức mạnh mới trong việc chống lại một tệ nạn cũ. Gần 2 thế kỷ sau khi dẹp bỏ nạn mua bán nô lệ, và hơn một thế kỷ sau khi chế độ nô lệ bị chính thức khai tử ở các cứ địa cuối cùng của nó, không thể để cho nạn mua bán người vì bất cứ mục đích nào nẩy nở trong thời đại của chúng ta. „

Là người Việt ở khắp nơi trên thế giới cũng như trong nước, chúng ta mong hết đại dịch Wuhanvirus, dân tộc Việt sớm phục hồi kinh tế thoát khỏi cảnh nghèo đói lạc hậu! chấm dứt trình trạng buôn người „làm nô lệ”. Hy vọng một ngày không xa ánh sáng sẽ đẩy lùi bóng tối đang bao phủ quê hương nước Việt.

Nguyễn Quý Đại

—————————-

Tham khảo tài liệu

-Tác phẩm Geschicthte der Sklaverei tác giả Susanne Evertt NxB Becchtermünz

– Hình đời nô lệ trên Internet

– Nội chiến Mỹ trên trang Wikipedia

(1) Xem thêm thận phận đàn bà Việt Nam tại Singapore

https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam-53120148

https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam-53163159

Phóng sự tại Đài loan: