Điện ảnh Việt-Nam và Ngôn ngữ vùng miền hỗn loạn

Lời mở đầu.

Là người Việt, tôi rất hoan hỉ khi được xem nhiều kiệt tác điện ảnh Việt-Nam trong nhiều năm gần đây. Nghệ thuật thứ Bảy Việt Nam đã đạt được nhiều giải thưởng quốc tế, mang lại những nấc thang danh vọng không những cho những nhà làm phim trẻ có nhiều hứa hẹn như Phạm Thiên Ân với cuốn phim đầu tay ‘Bên trong Vỏ Kén Vàng/Inside the Yellow Cocoon Shell’ đoạt giải Caméra d’Or/Ống Kính Vàng; và Trần Anh Hùng, một nhà làm phim kỳ cựu – Mùi Đu đủ Xanh – Cyclo – Mùa Hè Chiều Thẳng Đứng, v.v.. nay vừa đã đoạt giải Đạo diễn Xuất sắc nhất với bộ phim La Passion de Dodin Bouffant (dựa theo tiểu thuyết La Vie et La Passion de Dodin Bouffant của Marcel Rouff) mà còn mang lạị tiếng tăm cho Điện ảnh Việt đến với thế giới. Đúng ra, cả 2 giải sáng giá này ở Liên hoan Phim Cannes (Film Festival, 27 tháng Năm 2023) vừa rồi đã mang một sắc thái mới cho văn hóa Việt-Nam.

Tôi sẽ thiếu sót nếu không nhắc đến các đạo diễn lão thành trong nước như hai ông Đặng Nhật Minh, và Trần văn Thủy đã phải tranh đấu để sáng tác, mong đưa tác phẩm của mình ra đến công chúng trong những hoàn cảnh chật vật và khó khăn nhất trước đây.  Đặng Nhật Minh, nghệ sĩ Nhân dân với những phim như: Cô Gái Bên Sông – Bao Giờ cho đến Tháng Mười – Mùa Ổi – Đừng Đốt…; đạo diễn Trần văn Thủy nổi tiếng với 2 phim tài liệu: Hà Nội Trong Mắt Ai – Chuyện Tử Tế – Tiếng Vĩ Cầm ở Mỹ Lai, chưa nói đến tác phẩm văn xuôi của ông Nếu Đi Hết Biển đã bị nhiều dư luận trái chiều từ trong cho đến ngoài nước; trong khi phim Phản Bội mà đạo diễn Trần văn Thủy thực hiện 1979 nói về trận đánh xâm lăng 6 tỉnh biên giới Bắc Việt mà ông Đặng Tiểu Bình, lãnh tụ tối cao của Trung quốc cho là một bài học răn đe để dạy Việt-Nam, rất tiếc nay đã bị cấm vĩnh viễn vì Việt-Nam muốn giữ tình bang giao hữu hảo với Trung quốc. Đó là chưa nói đến hệ thống kiểm duyệt khắt khe, dai dẳng, thiếu căn bản của đảng và nhà nước đã làm mất đi nhiều cơ hội với những hãng phim quốc tế khi họ muốn quay những bộ phim ăn khách ở Việt-Nam. Nhân đây tôi cũng xin tạ lỗi những đạo diễn gạo cội Việt khác mà tôi chưa nêu tên v.v..

Tôi cũng không thể không nói đến các người làm phim ở nước ngoài, những đạo diễn tiền phong với những bước đi đột phá từng về Việt-Nam khai phóng và lót đường, mang lại ảnh hưởng và những luồng gió mới cho điện ảnh Việt-Nam và các đạo diễn trong nước sau này. Trong số họ là Tony Bùi, Timothy Linh Bùi, tiêu biểu là bộ phim Ba Mùa; Stephane Gauger, đạo diễn có mẹ Việt và cha là cựu chiến binh Mỹ, yêu Sàigòn và Việt-Nam với những phim như Saigon Electric – The Owl and the Sparrow –  Sàigòn Yo (rất tiếc anh đã ra đi, giả từ nơi chôn nhau cắt rún Sàigòn thân yêu của mình ngày 11, tháng Giêng, Jan 2018); Lưu Huỳnh – Áo Lụa Hà Đông; Leon Lê – Song Lang; Nguyễn Võ Nghiêm Minh – Mùa Len Trâu – Nước; Charlie Nguyễn, Trí Nguyễn – Dòng Máu Anh Hùng/Rebel; và Victor Vũ, một đạo diễn đã ra mắt công chúng với rất nhiều bộ phim của anh – như Người Vợ Cuối Cùng/The Last Wife (2023).

Trong bài viết này tôi xin được nói về 3 cuốn phim điển hình được ra mắt khán giả trong vòng 3 năm qua: 1) Người Vợ Cuối Cùng/The Last Wife của Victor Vũ, 2) Gái Già Lắm Chiêu V; Những Cuộc Đời Vương Giả/The Camellia Sisters do đạo diễn Bảo Nhân và Namcito thưc  hiện; 3) Đất rừng Phương Nam/The Song of the South của đạo diễn Nguyễn Quang Dũng.
1) Người Vợ Cuối Cùng/The Last Wife
Công chiếu: November 1, 2023

Đạo diễn: Victor Vũ

Thời Lượng: 2 tiếng 23 phút

Xếp Hạng: 7/10 (theo tác giả)

Diễn viên:
Kaity Nguyễn: Linh
Thuận Nguyễn: Nhân
NSƯT Quang Thắng: Quan Tri Huyện
Kim Oanh: Vợ cả

2) Gái Già Lắm Chiêu V/The Camellia Sisters
Công Chiếu: March 5, 2021
Đạo diễn: Namcito/Bảo Nhân
Thời Lượng: 1 tiếng 55 phút

Xếp Hạng: 6/10 (theo tác giả)
Diễn Viên:
Kaity Nguyễn: Lý Linh
Đặng Trà Xuân Minh: Jonathan Vĩnh Thụy
Hoàng Dũng: Vĩnh Nghị

Lê Khanh: Lý Lệ Hà

Hồng Vân: Lý Lệ Hồng

3) Đất Rừng Phương Nam/Song of the South

Công chiếu: October 20, 2023

Đạo diễn: Nguyễn Quang Dũng

Thời Lượng: 2 tiếng 44 phút

Xếp Hạng: 7.5/10 (theo tác giả)

Diễn Viên:

Trần Thanh: Ba Phi

Trần Tuấn: Út Lục Lâm
Huỳnh Hảo Khang: An

Mai Tài Phen: Võ Tòng

Hứa Vi Vân: Thầy Bảy

Tiến Luật: Tiều
Nói chung thì 3 phim này được dàn dựng rất chu đáo và hoành tráng, diễn xuất đạo đạt được tiêu chuẩn. Ngoài một ít tình tiết cần được chỉnh chu, cốt chuyện cũng ít nhiều thấu tình đạt.

Tuy nhiên, tiền đề chính trong bài điểm phim này cũng chính là chuyện bất cập về quyền tự do quá đáng và thiếu suy xét của đạo diễn khi tùy tiện chọn diễn viên bất kể tiếng nói vùng miền của họ không thích hợp, không đúng với thời buổi, hoàn cảnh, và vùng miền của bộ phim. Có khác gì khi người ta xem một phim Ăng-lê xảy ra ở Anh quốc vào thế kỷ 16, nhưng lại nghe giọng nói (tiếng) Mỹ đời nay với những diễn viên người Mỹ.

Tất nhiên đạo diễn cần phải chọn những minh tinh xuất sắc có thể diễn đạt được vai trò hay tình huống đòi hỏi, nhưng nếu diễn viên xuất sắc nhưng lại không nói được giọng nói cần thiết, thì họ có phải là diễn viên xuất sắc không? Vì một trong những tình huống đòi hỏi là giọng nói phải thích đáng, phải đi đôi với nhân vật mà diển viên đang thủ vai. Chẳng vậy mà nhiều phim Anh, hoặc ngược lại, nhiều phim Mỹ, nhiều diễn viên phải luyện giọng để nói cho đúng với vai trò họ đóng.

Xin đưa ra một thí dụ: Benedict Cumberbach (Benedict Timothy Carlton Cumberbatch), một tài từ Ăng lê xuất xứ ở London, tất nhiên giọng Ăng lê thuần túy của anh rất chuẩn. Ngoài những phim nói tiếng Anh như ‘The Imitation Game’, anh đã đóng nhiều phim Mỹ, điển hình nhất là phim ‘The Power of the Dog’, một phim phỏng theo tiểu sử cùng tên của một tác giả Mỹ, Thomas Savage, sống ở nông trại miền Trung Bắc Hoa Kỳ, tiểu bang Montana mà bộ phim mô tả thật xác thực. Benedict nói đúng giọng miền Tây Hoa Kỳ không lai căng chút nào, tuy anh là một người Londoner chính xác. Xin đừng bảo tôi sao lại so sánhphim Việt với phim Mỹ. Nếu muốn nước ngoài biết đến tinh hoa, văn hoá phim ảnh Việt Nam thì đã đến lúc – thật ra đã quá hạn kỳ – người làm phim và đóng phim phải từ bỏ những quán tính sao-cũng-được để vượt qua những bản tính dễ dãi và thiếu sót của mình.

Trước tiên xin nói về phim Người Vợ Cuối Cùng do đạo diễn Victor Vũ thực hiện. Cuốn phim nói về một vùng quê Bắc Việt, vào thời nhà Nguyễn (1802-1883), cốt truyện diễn ra ở một ngôi làng (hư cấu) hiền lành tên là Cua Ngọt với nhiều phong cảnh rừng núi hữu tình, ‘non xanh nước biếc như tranh họa đồ’. Chẳng có gì đáng nói về đám dân tình nghèo khổ, nếu như cốt truyện không có một nàng Kiều xinh đẹp tên Linh (Kaity Nguyễn) muốn cứu cha khỏi vòng tù tội vì tội ăn trộm một con gà nên nàng đã chịu lấy ông quan Tri huyện (Quang Thắng) tham ô muốn tìm một mụn trai nối dõi tông đường sau khi đã có 2 đời vợ nhưng vẫn chưa tìm ra một đứa con cầu tự. Tất cả những chuyện vợ cả đối đáp, ăn hiếp vợ trẻ, kể cả tội đày bé gái đọa (child abuse) của cô vợ bé, trong khi vợ hai thích phê bình góp ý thế nào là chuyện phong kiến đời xưa được dựng lại có thể gọi là khá xác tín, kể cả một sợi dây thòng lọng treo trên giường ngủ của quan nhằm treo chân vợ sau khi những giọt tinh trùng sệt hay loãng của ông được xịt ra. Rốt cuộc thì cô tì thiếp xinh đẹp cũng sinh đẻ được một đứa bé.

Gái chứ không phải trai. Sau này khi cô Linh tìm ra được người bạn trai cũ thì mọi chuyện bắt đầu sinh sự. Từ chuyện người trợ lý kiểm toán sổ sách của quan tri huyện phát giác ra những con số thiếu sót, cho đến khi án mạng trong làng xảy ra, kể cả chuyện thậm thụt lén lút ái tình trong ngôi làng Cua Ngọt nhỏ bé nhưng vẫn tránh được cặp mắt cú vọ của bà vợ cả, hay của cả dân làng thì quả là một phép lạ. Nhưng tất cả là những chuyện sắp xếp không mấy đáng kể, khi đa phần trang phục và phong thói của dân tình miền Bắc vào thời đó, kể cả bài dân ca Quan họ Bắc Ninh ‘Bèo Dạt Mây Trôi’ hay phong tục nghệ thuật Múa Rối Nước của miền Bắc, cũng được đạo diễn lưu ý tới.

Chuyện đáng nói ở đây không phải là tình tiết hay cốt chuyện của cuốn phim, mà người xem có thể cho lướt qua vì phần lớn được dựng lại không dở. Chuyện kém cõi ở đây chính là chuyện đạo diễn chịu bỏ qua những bước nhảy vọt quá đáng về ngôn ngữ vùng miền rất ư là sái buổi chợ. Làm gì vào thế kỷ 19 ở đời chúa Nguyễn mà có thể Nam Bắc đề huề, người Nam vượt khỏi lũy tre làng miền Tây Nam bộ (Lục tỉnh) để đổ ra miền Bắc kiếm sống? Cô Linh hay người yêu (Thuận Nguyễn) hay cô vợ hai, hoặc giả ông thanh tra Kiên từ triều đình Huế gởi ra Bắc để điều tra vụ án mạng , họ khó có thể là những người Nam kỳ. Trong phim này, nữ diễn viên Kaitlin Nguyễn lời lẽ cũng từ tốn không chát chúa như trong Gái Già Lắm Chiêu V/The Camellia Sisters. Hy vọng rằng các nhà làm phim Việt nên chú ý đến vấn đề giọng Nam giọng Bắc, giá sống hay rau muống này.

Đến bộ phim Gái Già Lắm Chiêu V/The Camellia Sisters do 2 đạo diễn Bảo Nhân và Namcito thực hiện, cũng bị vướng mắc vào chuyện ngôn ngữ vùng miền làm mất giá trị cuốn phim mà đúng ra được khen nhiều hơn chê. Trong biệt thự Bạch Trà Viên ở Huế, người ta, kể cả cốt truyện đều không cho biết vì sao hai bà chị lớn Lý Lệ Hà và Lý Lệ Hồng lại nói hai giọng hoàn toàn khác biệt, Hà Nội và Huế? Kể cả tình nhân của bà chị cả Lý Lệ Hà là ông Vĩnh Nghị – nội nhật cái tên cũng ngụ ý ông là họ hàng hay con cháu của cựu hoàng Bảo Đại, nhưng ơ hay, ông lại là người nói giọng Hà Nội rất chuẩn. Tất nhiên người viết không thể chê được những đồ cổ vật quý giá của gia đình họ Lý – qua những lần tổ chức đấu giá dù là đồ cổ giả hay thật. Bộ áo Phượng hoàng Tam Vi quả là danh bất hư truyền, trông rất bắt mắt, lộng lẫy và uy nghi, không rõ được truyền tự từ đời hoàng đế nào? Có lẽ cũng chẳng cần thiết vì đây loại phim hư cấu. Căn biệt thự với lối kiến trúc cầu kỳ với hào, nước và cầu bắc ngang sang trọng, cũng khiến nghười xem phim mong muốn có cơ hội đến thăm Bạch Trà Viên ngoài đời, mà không khấn xin vườn hoa sẽ được trổ bông huyết dụ màu đỏ, nhằm nuôi hy vọng mình sẽ có thêm duyên với một người tình xứ Thần kinh hay Hà thành.

Dĩ nhiên, hai lý do người viết không thể trách giọng Nam của hai nhân vật, thứ nhất là cô Lý Linh (Kaitlin) xinh đẹp vì cốt truyện của phim đã giải thích, cô là con rơi, sống trong nhà giòng bà sơ và lớn lên ở Sàigòn. Chỉ tội cái nết đánh chết cái đẹp, trong phim này giọng Nam của cô Ý Linh hơi bị chát chúa. Giọng Nam của Jonathan Vĩnh Thụy, người con trai – chính ra là con nuôi của ông Vĩnh Nghị, cũng hợp lỹ được kết cục của bộ phim giải thoát.

Đến phim Đất Rừng Phương Nam/Song of the South của đạo diễn Nguyễn Quang Dũng được phỏng theo truyện của nhà văn miền Nam Đoàn Giỏi, ông Dũng giữ đúng tình tiết của đân tình Nam bộ thời bấy giờ, nên người viết không khỏi có nhiều lời khen  ngợi, ca tụng nói chung, bởi lẽ anh ta (tôi) không đủ thẩm quyền để nghiên cứu về những bộ quân phục của lính Việt hay lê dương (légionnaires) Pháp thời đó. Ngoài những điều thứ phụ như một số trang phục của người dân miền Nam thời này có bị lai thái quá với kiểu áo của người Hoa không?

Hoặc giả những Hội kín chống Pháp như Nghĩa Hòa Đoàn, Thiên Điạ Hội đã có trước khi Việt Minh và Cộng Sản bắt đầu vào Nam hoạt động, chiêu dụ và tập kết các cán bộ miền Nam. Quang cảnh miền Tây Nam bộ với những vùng nước non trữ tình như cuốn hút người xem vào những vùng sông nước mỹ miều, đất rừng xanh um, trù phú ngay từ đầu bộ phim. Đạo diễn đã khéo dùng những chiếc drone quay trên không trung xuyên qua những cánh đồng cò bay thẳng cánh, những đàn sếu, đàn chim và những cánh hạc bay lượn ngút ngàn trên vòm trời, rừng nước, và sông ngòi phương Nam bóng bẩy làm ngòi mê hoặc lòng người.

Được biết đạo diễn được ông Nguyễn Vinh Sơn bạn của nhà vân Sơn Nam hỗ trợ, góp ý – nhất là chưa nói đến nhà sản xuất Nguyễn Trinh Hoan, em trai đạo diễn Quang Dũng, với cái nhìn khoáng đãng thu hút được nhiều nguồn vốn đầu tư với một kịch bản đầy tình người (cậu bé An đi tìm cha và ân nhân đở đầu của nó là chàng ăn trộm có lương tâm tên Út Lục Lâm). Khán giả cũng mong chờ xem tập 2, hy vọng rằng Bộ Kiểm Duyệt sẽ không vung tay quá trán – hay đúng ra, nhúng tay quá đáng vào cốt truyện.

Cả một bộ phim, Đất Rừng Phương Nam không hề bị lai căng bởi những giọng Bắc kỳ trái khoáy, không hợp lý, không hợp thời trang, không đúng hoàn cảnh, nói chung hoặc không đúng chỗ. Nếu không thì như cứ như đạo diễn Lý Hải, người ta có thể thực hiện những bộ phim hài không đòi hỏi tính chất lịch sử, như phim ‘Lật Mặt 3: Ba chàng Khuyết’ của thời nay khi giọng Bắc và Nam được hài hoà trong một không gian hợp nhất, không lâm vào tình trạng lai căng làm ta phải nhíu mày khó chịu.

Nguyễn-Khoa Thái Anh

https://www.youtube.com/watch?v=RhlCD8FAs08
https://www.imdb.com/title/tt14023894/
https://www.youtube.com/watch?v=hktzirCnJmQ