Chuyện đọc triết ở Việt Nam: Cảnh giác về Nietzsche và Wittgenstein

Từ một chuyến đi

Cá nhân tôi trong chuyến về nước hồi tháng Tám vừa qua đã nhận thấy sự quan tâm cao độ đến triết học và tư tưởng của giới trí thức, nhất là trong giới trẻ. Ngay cả ở thành phần chuyên môn, những nhân vật khoa bảng trong các lãnh vực khoa học và xã hội nhân văn cũng tham gia những buổi nói chuyện về các đề tài triết học. Trong các lần nói chuyện triết học khắp ba miền, khán giả tham dự vào câu chuyện triết học rất hào hứng. Ví dụ, ở Hà Nội hôm 19 tháng 8 tôi nói về đề tài  “Có phải vũ trụ là một cấu trúc số?” do Câu lạc bộ Truyền Thông Số tổ chức. Số người tham dự hết số ghế ngồi. Phần thảo luận sôi nổi. Nhân sĩ Bắc Hà có vẻ rất lý thú về đề tài đó và triết học nói chung. Hay ở Đại học Hoa Sen, Thư Hiên Dịch Trường, Câu lạc bộ Cà Phê Thứ Bảy, hay Chùa Giác Ngộ ở TP Hồ Chí Minh, các đề tài triết học về khoa học và lịch sử đều được đón nhận nồng nhiệt. Các buổi nói chuyện đều có số người tham dự chật hết phòng.

Giới trí thức Việt nay nhận ra rằng khi ta suy nghĩ về bất cứ đề tài nào, tối hậu thì họ cũng phải đi vào các nguyên lý triết học. Có người đã mời giáo sư triết học về nhà giảng dạy riêng về môn triết cho họ. Nhất là giới viết văn, làm thơ, cũng muốn trình bày những câu chuyện vượt qua tầm mức và trình độ mô tả, kể chuyện, hay than vãn, lên án nhằm khai mở một chân trời triết lý cho câu chuyện của tác phẩm. Không ai có thể thoát và tránh được triết học. Minh triết là nguồn sáng cho trí tuệ, cho ý chí, cho nhân ái và từ bi, và cũng là căn nguyên cho hạnh phúc.

Tại sao đọc triết?

Khi chúng ta tham dự vào câu chuyện triết học – nói theo tư tưởng Ấn giáo – là khi chúng ta chia sẻ vào Chân Thức nơi Sat-Chit-Ananda(1) khởi nguồn. Có nghĩa rằng khi đọc và suy niệm triết học, ta tham dự vào nguồn căn nguyên của sự Hữu, Ý thức, Hoan lạc – Being, Consciousness, Bliss. Đó là nguyên lý methexis của minh triết Hy Lạp mà Plato nói đến. Khi ta tồn tại, có ý thức, được hạnh phước, hay chịu khổ đau, tất cả đều tùy vào mức độ mà cá nhân ta chia sẻ và tham dự vào Chân Nguyên Satchitananda.

Đó là siêu hình học. Một lối suy thức cổ điển mà trí thức ngày nay không muốn tham dự vào. Triết học Tây phương nay đã tự cho là nó đã thoát ra khỏi vòng mê ảo của huyền thoại chân lý mang mầu sắc huyền bí và thần linh. Thay vào đó, triết học ngày nay là nàng dâu của khoa học thực nghiệm – tức là chia sẻ dự án đi tìm nguyên lý và quy luật vũ trụ bằng cơ năng thân xác trong tư thế cá nhân, xã hội và sử tính.

Con người thời đại không còn niềm tin vào siêu hình học và tôn giáo vì họ cho rằng khoa học thực nghiệm đã đóng vai trò truy cứu chân lý mà không cần đến huyền thoại. Triết học, trong trào lưu đó, chỉ là những công việc khai sáng những mệnh đề về thực tại cung cấp bởi giới khoa học. Khoa học gia trong thế giới hôm nay là giai cấp giáo sĩ mới đầy thẩm quyền, độc quyền chân lý, cho tôn giáo thực nghiệm.

Đọc Nietzsche như một phong trào

Khi tiếp xúc với giới đọc triết, điều đáng chú ý nhất là tôi nhận thấy là ở Việt Nam đang có phong trào đọc triết của Friedrich Nietzsche. Sỡ dĩ như vậy, theo tôi, vì triết học Nietzsche mang nhiều nội dung phản biện mạnh mẽ văn hóa và tôn giáo Tây phương bằng lời văn triết hấp dẫn, lôi cuốn. Đọc Nietzsche cũng là một biểu dấu cho ý chí phủ quyết thực trạng xã hội và giá trị lịch sử vốn theo họ đang nhấn chìm bản thân cá nhân và xã hội.

Đó là điều hay và đáng ghi nhận – nhưng với tôi thì có ít nhiều quan tâm. Nietzsche là một triết gia phủ quyết, là kẻ đánh thức bằng cách đánh đổ huyền thoại quá khứ gần kề – trong khi tôn sùng vào dĩ vãng vàng son thượng cổ Hy Lạp, như là kẻ sĩ Trung Hoa mơ về thời đại Nghiêu Thuấn. Tôi thiết nghĩ rằng muốn hiểu Nietzsche thì cần phải hiểu cơ bản lịch sử triết học và tôn giáo Tây Âu. Nếu không nắm được cơ bản học thuật đó, ta sẽ bị mê hoặc vào những câu văn mơ hồ, huyền hoặc, mang tính chất thần chú, nặng mùi thi ca – hơn là minh triết trên cơ sở lý tính. Đọc Nietzsche nếu không tỉnh táo thì ta dễ bị rơi vào mê hồn trận thi ca, cứ như đọc Bùi Giáng hay Phạm Công Thiện thưở xưa khi trí thức Việt ngữ còn ở một thời quán hỗn mang ngây ngô.

Tức là, nói theo Karl Jaspers, một triết gia hiện sinh Đức quốc, thì lề lối suy tư của Nietzsche phát xuất từ một giai thời chuyển động của sử tính khi mà căn nguyên văn minh Tây Âu đang bị từ chối – nhưng rồi để chỉ đưa Nietzsche đi vào ngõ cụt.  “Nietzsche không biết tính trong sáng của tình yêu, nhưng nói nhiều về khả năng làm ngu muội của nó; không nhận thức được tình thương, từ bi trong liên hệ đến thể tính siêu nghiệm, mà chỉ nói đến tình yêu như là niềm khao khát, đam mê, chỉ là động cơ thuần tâm lý. Nietzsche không biết đến niềm hoan lạc đến từ căn nguyên sử tính mà chỉ thấy đâu đâu cũng chỉ là hiện thân cho ý chí quyền lực, không biết đến niềm hạnh phước mà từ bi mang lại mà chỉ coi đó như chỉ là nguồn gốc cho khả thể sáng tạo,”(2) Jaspers nhận xét. Theo Jaspers thì It takes love to know love – muốn biết tình yêu thì ta phải yêu.

Đọc Nietzsche ta phải cảnh giác khả năng cám dỗ vào hố đen thuần phủ định, cay đắng, nếu không nói là hàm hồ và hoang tưởng. Nếu Nietzsche là cha đẻ của cái gọi là “hậu hiện đại” hay “giải cấu trúc” thì những đứa con rơi của ông ta là cả một lũ thiếu niên đi quậy phá đập bỏ những đền thờ linh thiêng nơi đã giữ gìn giềng mối trật tự và hạnh phúc cho làng xóm.

Văn minh và văn hóa Việt có rất nhiều điều mà ta cần phủ định và vươn thoát – nhưng không phải theo tinh thần hoang tưởng, vĩ cuồng đầy tiêu cực – dù xuất thần – như là của Nietzsche. Vậy, muốn đọc Nietzsche ta phải khởi đi từ tư tưởng triết học cơ bản và nắm vững cơ sở logic và tư duy phê phán. Nếu không, chúng ta cứ lập lại sai  lầm từ thưở trước về sự chọn lựa ý thức hệ cũng như phong trào văn triết hoang đường và ngây ngô – vốn chỉ dành cho tuổi thiếu niên chưa trưởng thành về tính khí cũng như là tri thức.

Đến trường hợp Wittgenstein

Và Ludwig Wittgenstein. Vâng, triết gia gốc Áo nầy nay cũng đang được đọc ở Việt Nam – nhờ công lao phiên dịch của Trần Đình Thắng. Cả giới triết học Anh Mỹ đã một thời tôn sùng Wittgenstein quá mức – như giới trí thức lục địa Âu châu đã từng tôn thờ Karl Marx, một triết gia muốn phá bỏ tất cả nhằm đứng trên đống gạch vụn như một thượng đế mới. Nhưng cũng như với Nietzsche, dù nội dung rất khác nhau, nhưng Wittgenstein cũng đã đóng vai phủ định như Marx và Nietzsche vậy.

Theo Wittgenstein thì tất cả cả chỉ là trò chơi ngôn ngữ. Nhân loại hoàn toàn không có nan đề triết học – mà chỉ là sự lạm dụng ngôn ngữ. Để rồi ông đem những công án logic và ngôn ngữ ra để khêu ghẹo giới trí thức nhàm chán Tây phương. Từ Tractatus Logico-Philosophicus đến Philosophical Investigations(3) tựu chung chỉ để trả lời hai câu hỏi. Làm thế nào để ngôn ngữ tiếp xúc được với thực tại? Làm thế nào để giải ảo triết học bằng cách sử dụng ngôn từ? Không có nguyên lý lớn lao và căn cơ nào trong hai cuốn nầy cả.

Wittgenstein là một triết gia khá quan trọng nhưng được đánh giá quá cao – overrated. Đọc Wittgenstein ta học được kỹ năng phân tích, phản biện, giải cấu – nhưng không có một nội dung chất lượng minh triết về thực tại, về sử tính, về các câu hỏi siêu hình vốn là giá trị triết học mà ta không thể bỏ qua bằng cách phân tích ngôn ngữ.

Trong một lần bàn chuyện gần đây ở Sài Gòn với một trí thức đại học, anh nói rằng từ khi đọc Wittgenstein, anh đã bỏ qua hết và không còn đọc triết học Tây phương. Đây là câu nói nêu lên cái nan đề triết học mà tôi nói ở trên: Tinh thần phủ định giá trị được lấy từ các triết gia phủ định tạo tác cho trí thức Việt một thái độ đầy dấu trừ trống rỗng, một tinh thần phế bỏ tất cả để làm hành trang sinh hữu cho sứ mệnh tri kiến. Nó giống như là một chú tiểu mới đi tu trong chùa vừa mới đọc xong kinh Bát Nhã để cứ cho rằng vạn sự đều là “không.” Đó là chưa nói đến thói tật lười biếng đọc và suy tư để họ tự nghĩ rằng triết học có chi mô mà phải mất công nghiên cứu.

Bài học lịch sử

Wittgenstein cũng như Nietzsche là hai triết gia lừng danh – nhưng đọc mà tin hết thì thà không đọc họ. Ta phải đọc các triết gia thể loại nầy với đầu óc phê phán, phản biện, và phải biết đặt họ trong bối cảnh lịch sử, thời đại, ngôn ngữ và truyền thống triết học Tây phương. Nếu không, ta sẽ như là một thiếu niên mới bắt đầu học võ, đứng tấn và đi bài quyền cơ bản chưa xong mà đã đòi nhảy đá song phi hay đấm vỡ gạch đá ở trình độ đai đen.

Nhưng cái gì cũng có hai mặt. Biết đâu, cái vĩ cuồng điên loạn của Nietzsche, cái tinh thần phế bỏ siêu hình học bằng phân tích ngôn từ của Wittgenstein ít ra là cũng đang tạo nên một niềm hứng thú để quyến dụ người đọc tiếng Việt đi vào thế giới chữ nghĩa. Ở đây, tôi chỉ muốn xin nhắc nhẹ rằng, khi đọc triết chúng ta phải cẩn trọng để không bị rơi vào cái bẫy ngầm đầy cám dỗ của ngôn ngữ và giáo điều (4).

Vì nếu nhìn lại lịch sử Việt Nam cận đại, chúng ta có thể nói rằng, khi thế hệ cách mạng trước nắm lấy chủ nghĩa Marx, họ đã đưa quốc gia vào một khúc quanh lịch sử sai lầm. Tất cả cũng chỉ vì họ đã ngây thơ đặt nặng lòng tin – một cách chân thành – vào một giòng triết học đầy giáo điều và hoang tưởng. Sai lầm của Marx – hay Nietzsche và Wittgenstein – là sai lầm của những vĩ nhân. Chúng ta hôm nay phải tỉnh thức hơn để không còn bước theo niềm ngây thơ đã mất đó để lại đi theo một ảo mơ triết học khác.  Đó là một bài học lịch sử mà ta không thể bỏ qua.

Nguyễn Hữu Liêm

_____________

(1) Satchitananda, tiếng Phạn, là một nguyên lý về thực tại của Ấn giáo. Sat là Being (Tồn hữu) , Chit là Consciousness (Ý thức), Ananda là Bliss (Hoan lạc).

(2)  Karl Jaspers, The Great philosophers, Tập IV.

(3)  Hai tác phẩm chính của Wittgenstein. Trần Đình Thắng đã dịch sang tiếng Việt: Luận văn logic triết học và Những tìm sâu triết học.

(4)  Nhân tiện ở đây tôi xin đề nghị đối với các độc giả đọc Anh ngữ rằng có ba triết gia đương thời cần phải đọc. Về siêu hình tổng hợp thì có triết gia Mỹ Ken Wilber với cuốn Sex, Ecology, Sprituality – The spirit of evolution (Shambhala: 2000). Cuốn mới nhất của Wilber, The Religion of tomorrow (Shambhala: 2017) là cuốn phải đọc cho những ai muốn hiểu triết học đạo Phật. Về triết học ý thức (consciousness) thì David J. Chalmers với cuốn The Character of Conciousness (Oxford: 2010) và mới nhất Reality – virtual worlds and the problems of philosophy (Norton: 2022). Về triết học khoa học thì có Sabine Hossenfelder với Existential Physics – a scientist’s guide to life’s biggest questions (Viking: 2022). Cũng xin nói thêm rằng khi đã nắm vững và quen đọc triết thì khi đọc các tác giả ở tầm mức học giả và sử gia như Francis Fukuyama, Yuval Noah Harari… độc giả sẽ thấy sách của họ không đủ “đô” vì dù chứa đựng nhiều kiến thức bổ ích nhưng rất thiếu vắng khái niệm và nguyên lý.