Đi tìm lại giá trị con người trong những hoàn cảnh bất hạnh

Trong báo Đại Học ở Huế, số 4,5, trang  77 có bài viết của Hoài Yến-tức Nguyễn Nam Châu- nhan đề: Fellini và giá trị  của con người. Ông cũng là tác giả hai cuốn sách: Những Nhà Văn Hóa Mới và sứ mệnh Văn Nghệ và đại học Huế cho in vào năm 1958, nhờ đó công trình của Nguyễn Nam Châu còn giữ được đến ngày nay.

Trong bài này, người viết chỉ xin  giới hạn đề cập đến bài: Fellini và giá trị con người.

Phê bình phim La Strada, P.H. d’Harcourt có nói: “ Với phim La Strada này, nghệ thuật Màn Ảnh đã cứu được linh hồn của nó. Thực vậy phim “ Người ăn trộm xe đạp của De Sica đã đem lại cho ta niềm hy vọng ở sứ mệnh giáo hóa con người thế nào thì phim La Strada của Fellini cũng gieo được trong tâm hồn khán giả niềm phấn khởi cũng như thế.”

Chính vì những vấn đề sâu xa được đặt ra trong chuyện phim như thế nên tôi đã đặt Fellini vào hàng các triết gia của thời đại.

La Strada- Con đường- Nó là khởi đầu cho cuộc gặp gỡ giữa những người đồng cảnh ngộ. Đó là hai nhân vật chính: Zampano là tên hề lực sĩ, làm nghề bán thuốc dạo trên một chiếc xe bình bịch ba bánh và một cô gái tên Gelsomina được thuê thổi kèn và đi thu tiền sau mỗi lần trình diễn.

Đã có lần Zampano nói với Gelsomina: “Không có tao thì mày chết đói rã xác ra rồi, em ạ!” Nuôi sống Gelsomina như cung cấp dầu xăng cho chiếc xe máy của y, bởi vì đó là diễn tả của y, một kẻ vô học sống bằng bản năng. Hệt như lời gã điên nói: “Y là một con chó, y chỉ biết sủa.”

Còn Gelsomina kia, nàng có giá trị hơn một dụng cụ? Cứ xét theo khả năng làm việc thì nàng kém hơn cả một con vật. Nàng khờ khạo ngu ngốc quá, chẳng biết làm gì. Nàng chỉ có một tâm tình ngây ngô, hồn nhiên như cỏ cây, chim muông, cầm thú..

Vậy mà hai con người ấy như thế đã gặp nhau trên một đoạn đường. Đó là một sự gặp gỡ miễn cưỡng vì nhu cầu của nghề nghiệp, của miếng cơm manh áo. Gelsomina lúc đầu đã nói:” Tôi thà chết còn hơn đi với y.” Nhưng rồi nàng cũng vẫn phải theo Zampano.

Sự tiếp xúc giữa hai người như sự giao tiếp giữa hai con vật. Một con vật khỏe mạnh, hung hăng và một con vật ngây ngô, yếu đuối. Hai kiếp sống lang thang trên những nẻo đường vô định bán trò lạ mắt cho thiên hạ coi để kiếm sống.

Thực ra Zampano chưa sống được với ai ngoài Gelsomina.

Trong một số tường hợp, đau khổ khốn cùng cũng là cơ hội làm cho con người lớn lên. Vì thế, đi tìm lại được những giá trị nhân bản cho con người là điều tôi khó thể khước từ như một thúc đẩy từ bên trong.

La Strada, tiếng Ý có nghĩa là con đường. Con đường, hay ý nghĩa cuộc đời trong hành trình nhân thế.

“Không, tôi không biết mục đích của viên sỏi này là gì, nhưng nó nhất định phải có, vì nếu viên sỏi này không có mục đích thì mọi thứ đều vô nghĩa.”
(Lời đối thoại trong film La Strada (1954) của Đạo diễn Federico Fellini giữa cô gái ngây thơ tên Gelsomina và anh Hề gánh xiệc Zampano).

Mà nếu hòn sỏi này không vô dụng thì trên đời này không có chi vô dụng.
Cũng chính vì thế, cá nhân tôi liên tưởng đến những nhà văn như Vũ Trọng Phụng, nhất là Nam Cao trong truyện ngắn Lão Hạc, truyện Chí Phèo trong đó, tình người nở hoa và được nhìn nhận mà rất có thể đã từng bị xã hội ruồng bỏ, khinh miệt chẳng khác gì những chiếc cầu đã gẫy đổ.

Nó có một chút gì đâu đây rút ra được sự tương đồng trong văn chương, nghệ thuật, trong phim La Strada (Con đường)

Thật không dễ để tổng quát hóa một hoàn cảnh, một sự việc. Mỗi con người trong mỗi hoàn cảnh như thể là độc nhất không có hai. Bởi vì mỗi trường hợp là một hiện hữu cá biệt trong chủng loại của nó.

Tôi tôn trọng sự cá biệt ấy và hy vọng thiết lập được một giao cảm Người-Người.

Giao cảm Người-Người là con đường ngắn nhất để đi đến tình người trong cái tinh thần: Yêu không phải chỉ là nhìn nhau mà nhìn về một hướng.

Nhưng hãy bắt đầu từ khởi điểm mà đề tài chính hôm nay là cùng chia xẻ tâm tình về cuốn phim La Strada. Nó có điều gì đó có thể đánh động tâm tư những người tuổi trẻ cả một thế hệ.

Còn nhớ nhiều sinh viên thời thập niên 1960 biết đến La Strada là qua nhà văn Nguyễn Nam Châu, tên thật là Nguyễn Văn Chiên mà ngoài đời người ta thường gọi là Hoài Chiên và nhiều bút hiệu khác như Hoài Kim Yến.

Trong bài một bài về La Strada, Nguyễn Nam Châu viết:

“Con đường cũng như cuộc đời, tự nó không biết khởi điểm tự đâu, mà cũng không rõ sẽ ngừng lại chỗ nào. Nó bắt đầu từ cuộc đời của những kiếp người. Người ta vào cuộc đời như người ta khởi sự lên đường. Có lần ta tạm biết mơ hồ mục-đích của cuộc hành-trình và thoáng thấy mình sẽ có ngừng lại ở điểm nào đó trên con đường, nhưng người ta không biết hết được những điều mình sẽ gặp gỡ trên nẻo đường muôn hướng đó, bởi vì Con Đường cũng có nghĩa là sự Gặp Gỡ giữa muôn vàn ngả đường.

 Cuộc đời cũng thế : Cuộc đời là sự gặp gỡ giữa các tâm hồn.”

Nhưng để cảm nghiệm đầy đủ và trọn vẹn những cảm xúc về La Strada, tốt hơn hết, bạn đọc có thể coi cuốn phim này trên mạng không mấy khó khăn. Tôi đã coi đi coi lại  nhiều lần và dư âm vẫn còn đọng lại. Tôi chỉ có thể nói đạo diễn Fellini trong cuốn phim này ảnh hưởng trên những suy tư của tôi liên quan đến phận người và những giá trị nhân bản từ đó mà ra.

Phim Con đường tự nó nói lên khá trọn nghĩa. Cuộc đời nhân thế như bước khởi đầu của cuộc nhân sinh mà không biết mai sau sẽ ra sao. Chúng ta đều khởi đi từ Con đường, một hành trình dương thế như một kẻ lữ hành. Một lẽ đơn giản, không ai biết hết được kiếp người hay phận người trong cuộc hành trình đó sẽ như thế nào.

Người ta gặp nhau trong nhiều hoàn cảnh như một chuyến đò, trên toa tầu, trong một buôn làng, một thành phố, rộng ra một đất nước, trong một trận tuyến, một cộng đồng tôn giáo, có thể một dịp tình cờ rồi chia tay, phôi pha không để lại một dấu tích gì.

Nhưng  cũngcó thể trong một lần gặp gỡ nào đó nó trở thành nên duyên nợ.

Câu truyện Con đường của Fellini khởi từ một kiếp người dân quê thuộc một gia đình Ý nghèo khó. Người cha bỏ đi từ lúc nào để lại bày con 5 đứa. Rosa, chị của Gelsomina khi lớn lên đã bị mẹ bán đi làm tôi đòi cho gã phàm phu cơ bắp chuyên làm xiếc dạo, rồi một ngày kia Rosa đã bỏ mạng trên con đường giang hồ. Và một lần nữa, Zampano lại quay về mua Gelsomina với giá 10.000 đồng tiền Ý.

Phải xem lại cái cảnh quang của cuộc mua bán này. Nó như một cuộc mua bán súc vật.
Trong phim, hình ảnh Gelsomina mặc chiếc váy dài vá đụp, tuổi chừng 12, 13 đang vui đùa với bạn gái. Gương mặt ngây thơ, đôi mắt to trong sáng, gầy ốm, mảnh khảnh như thiếu ăn.
Bỗng chốc một chiếc xe mô tô có ba bánh xịch đỗ và trên xe, một người lực lưỡng, trông rất thô kệch, miệng lầu bầu những gì không rõ. Bà mẹ Gelsomina vội vã te tái đến gặp Zampano và bằng lòng thỏa thuận bán Gelsomia với giá 10.000 livres.

Thoạt đầu, Gelsomina e ngại. Nhưng khi được biết sẽ được nhẩy múa, ca hát, thổi kèn thì cô hầu như chấp thuận. Cô tung tăng nhẩy lên xe vẫy chào mọi người. Phần bà mẹ không dấu nổi nỗi mất con trong nỗi tuyệt vọng.

Chiếc mô tô ba bánh phóng để lại một đám bụi mù và số phận người con gái không còn như trước nữa. Đây là một cuộc mua bán con người mau chóng như một bắt cóc có thỏa thuận.
Zampano cùng với chiếc xe rong ruổi khắp các miền quê nước Ý vì hắn làm nghề xiếc dạo. Công việc của hắn là khạc ra lửa, rồi gồng mình một cái bẻ gẫy sợi xích sắt quấn chung quanh bộ ngực lực lưỡng của hắn. Gelsomina đánh trống thùng thùng cổ võ và sau đó cầm giỏ đi xin tiền.

Ngoài công việc làm xiếc xong, hắn chẳng biết làm gì, tìm chỗ ngủ vạ vật đâu đó, ăn  rồi uống rượu khi có tiền đến say khướt, chửi bới và xỉ nhục Gelsomina.

Và còn điều này không có trong phim. Nhưng phải ngầm hiểu rằng nếu cần, như nhu cầu cơm áo, đói ăn khát uống hắn đè nghiến Gelsomina, chỉ cần tốc cái váy lên để vào một cách thô bạo. Đè ra, để vào, chóng vánh. Thế là xong mà không cần biết Gelsomina nghĩ gì, cảm nghiệm ra sao.

Xui xẻo cho hắn là có lần có gánh xiệc lớn nên chẳng ai ngó ngàng gì tới hắn. Trong gánh xiệc lớn, có một tên hề có bí danh là một tên khùng. Hắn trẻ, có phần đẹp trai, kể truyện hay, hắn rủ rê và xem ra Gelsomina có phần ưng thuận.

Đã đến lúc cái vô lý bạo lực phải nhường chỗ cho cái có lý chăng?

Rồi trong một cảnh khác, tên hề vô tình đã chọc giận Zampano làm hắn nổi cơn điên giết chết tên hề và quăng xác xuống hố.

Đối với Zampano thế là xong. Nhưng Gelsomina rất buồn khổ về cái chết của tên hề và cô không thể quên được.

Nhưng cuộc đời có những cái nhưng không ai ngờ tới. Không biết từ lúc nào trái đắng trở thành trái ngọt. Khổ đau trở thành hạnh phúc mà chỉ người trong cuộc mới hiểu được. Cô đã từ chối mọi cơ hội để rồi tiếp tục rong ruổi theo hành trình nhân thế của Zampano.

 Số phận như gắn liền họ trong phận người.

Cuộc kiếm sống của Zampano càng trở nên khó khăn đến lúc hắn nghĩ tới việc bỏ rơi Gelsomina chỉ vì miếng ăn.

Hắn đã làm vì hắn sinh ra đã là như thế.

Trong một đêm tuyết rơi. Hắn đợi cho Gelsomina ngủ và bỏ đi không một lời. Nghĩ thế nào. Hắn đắp lên người của Gelsomina chiếc áo choàng của hắn và không quên để lại chiếc kèn như một kỷ niệm!

Có lẽ, đây là cử chỉ mang tính người duy nhất của hắn.

Tưởng thế là cởi trói cho nhau. Nhưng cuộc đời không đơn giản như vậy. Nó còn là cái gì hơn thế nữa. Kể từ đây, Gelsomina mới biết lòng mình ngả về phía nào, dù biết mình bị phản bội. Cô buồn rầu đi lang thang vô định hay đi tìm lại một bóng quá khứ đã một thời quen thuộc. Nào ai biết được.

Trong lúc đau khổ, cô đã được hai tiểu thư nhà kia giàu lòng nhân ai cứu vớt.  Gelsomina đã dạy họ ca hát bài mà cô đã có thói quen trong lúc làm xiếc. Họ đã cho cô ăn uống, đưa quần áo cho cô mặc. Mặc dầu vậy, bốn năm sau, cô vẫn ủ rũ, ốm tong teo cứ thế mà cô từ giã cuộc đời rồi ra đi như một giải thoát?

Điều gì đã làm cho cuộc đời này trở thành vô vị không còn có ý nghĩa nữa đối với Gelsomina? Đây là lúc mà câu hỏi trở thành căn thiết nhất về lý lẽ ở đời.

Cuộc đời đáng sống hay không đáng sống là ở chỗ này. Hỏi Gelsomina hay hỏi chính mình cũng vậy thôi.

Zampano cũng không hơn gì. Lần đầu tiên hắn cảm thấy thế nào là nỗi trống vắng. Sự trống vắng ở tầng cao như thể đụng chạm tới hư vô.

Hắn đi tìm lại cái hình bóng mà trước đây hắn đã chối bỏ. Rồi một hôm, hắn nghe được bài hát quen thuộc mà Gelsomina từng thổi kèn. Hắn vội vã tìm đến hàng rào cạnh đó có phơi những quần áo của Gelsomina. Hai tiểu thư cho biết là Gelsomina đã chết vì nhớ thương một hình bóng nào đó giống như trường hợp Zampano.

Biết ra sự thật, hắn ôm mặt khóc rồi bỏ đi ra phía bờ biển và hình như thể lần đầu tiên hắn biết khóc?

Cuốn phim như gửi một thông điệp hàm ý tìm hiểu xem ý nghĩa cuộc đời là gì? Nó đáng sống hay không đáng sống? Làm sao lý giải được cái phi lý của cuộc sống? Câu giải đáp có thể tìm thấy trong lý giải của triết gia J.P. Sartre chăng?

J.P. Sartre đã cảm nghiệm một cách rất bực bội khi nhìn thấy một cái rễ cây sù sì, khô trồi mà sự có mặt của nó là thừa thãi, là một hiện hữu không cần thiết. Tại sao nó lại có mặt ở đây, lúc này? Và để làm gì?

Cái rễ cây ấy làm ta liên tưởng đến hai nhân vật có thể là Zampano, là Gelsomina?

Cái hiện hữu thừa thãi của hai người phải chăng chính là sự phi lý của cuộc đời này?

1. Camus, một tiểu thuyết gia cũng đã từng hỏi: Cuộc đời thật buồn chán, tẻ nhạt.. Thứ hai, thứ ba, rồi thứ tư, thứ năm…rồi cứ thế mãi mãi.. thật buồn chán!!

Mặc dầu không phải là một triết gia, nhà đạo diễn Fellini qua cuốn phim đã đặt để con người vào cái chỗ phải tìm ra chỗ tương giao con người ở những chỗ góc khuất của đời sống để nhận ra rằng trong cái context in với những lý giải được tại sao con người là hành xử như thế.

Và như thể phải chăng mọi sự liên quan đến con người ở đời này đều có vẻ như phi lý, như thừa thãi nhưng vẫn có thể lý giải và có thể hiểu được.
Bởi vì không có vật nào được coi là thừa trong thế giới này.

Và trên đời này như thế, dù chỉ là một sợi nắng, một cơn mưa phùn, cho dù chỉ là một sợi tóc nhỏ nhoi trên đầu đi nữa và dù là gì đi nữa cũng đủ ý nghĩa để tồn tại.

Mặc dầu không phải là một triết gia, nhà đạo diễn qua cuốn phim đặt để con người vào cái chỗ phải tìm ra chỗ tương giao con người ở những chỗ góc khuất của đời sống để nhận ra rằng trong cái context in với những lý giải được tại sao con người là hành xử như thế.

Mọi sự liên quan đến con người ở đời này đều có thể hiểu được.

Và trên đời này như thế, dù chỉ là một sợi nắng, một cơn mưa phùn,  cho dù chỉ là một sợi tóc đi nữa nhỏ nhoi trên đầu và dù là gì đi nữa cũng đủ ý nghĩa để tồn tại.

Có nghĩa là con người và cuộc đời có một giá trị nên nó hẳn phải có một ý nghĩa. Ý nghĩa đó do nhiều lý do mà ta không biết, nhưng nhất định là nó phải có. Trong những lúc tuyệt vọng, tưởng cuộc đời là phi lý, vô nghĩa thì có những sức mạnh vô hình nào đó nâng ta lên, huyền bí hơn cái thân phận thấp hèn của kiếp người.

Zampano trong lúc tuyệt vọng nhất, giữa cảnh bao la mịt mù đen tối chợt như tỉnh ngộ như vừa được giác ngộ và đã nhận ra thế nào là ý nghĩa của phận người.

Và mọi người- không trừ- chỉ nhận ra ý nghĩa cuộc đời hiểu thế nào là tương giao nhân loại. Như Nguyễn Nam Châu trong số  Đại Học số 4 và số 5 “ Guareschi và tương lai nhân loại.” như nội dung hàm ý để kết thúc bài viết này.

Và xin hãy tìm lấy mà đọc.