Trung Quốc: Những ngày xưa tồi tệ đã quay lại

Vì sao Tập Cận Bình đẩy mạnh đàn áp

Nhiều chuyện đáng lo đã xảy ra ở Trung Quốc gần đây. Hàng trăm ngàn người Duy Ngô Nhĩ (Uighurs) theo Hồi giáo đã bị đưa vào các trại cải tạo kiểu Orwellian (**) tại tỉnh Tân Cương (Xinjiang) ở phía tây. Một đảng chính trị ở Hong Kong bị đặt ra ngoài vòng pháp luật bất chấp quy chế đặc biệt và lịch sử tự do ngôn luận của thành phố. Các giáo viên ở một thành phố cảng miền nam bị yêu cầu phải nộp lại hộ chiếu để [chính quyền] có thể theo dõi kỹ hơn mọi cuộc đi lại của họ. Một nhà bất đồng chính kiến bị đau ốm, người được giải Nobel Hòa bình, ông Lưu Hiểu Ba (Liu Xiaobo), bị ngăn không cho ra nước ngoài chữa bệnh. Trong khi về thăm quê ở Trung Quốc, người lãnh đạo tổ chức chống tội phạm quốc tế, Interpol, bỗng biến mất rồi tái xuất hiện trong sự giam cầm của chính phủ và đối mặt với các cáo buộc tham nhũng. Danh sách các sự việc như thế còn kéo dài.

Thông tin về những sự kiện như vậy dần dần lộ ra, mỗi sự kiện tự nó đều có thể gây sốc, nhưng tất cả đều bị bỏ qua dễ dàng như là những lớp vỏ bề ngoài không quan trọng của những xu thế tích cực hơn. Tuy nhiên, gộp chung lại, những dấu chấm được kết nối sẽ thể hiện một bức tranh rõ ràng – và đáng lo ngại – về con đường của Trung Quốc dưới thời Tập Cận Bình (Xi Jinping). Bất chấp tất cả những câu chuyện về tiến lên phía trước, đất nước này, ở nhiều phương diện, đang quay lại với quá khứ, và các quan chức và nhà lãnh đạo của nó đang bộc lộ một thái độ vô liêm sỉ mới trong hoạt động đàn áp. Bắt nhốt từ năm đến mười phần trăm số dân của cả một sắc tộc, như chính phủ [Trung Quốc] đã làm ở Tân Cương là một phương pháp dường như thuộc về thế kỷ trước chứ không phải thế kỷ này.

Nhưng những biện pháp mạnh tay này không chỉ đảo ngược những cuộc cải cách và cởi mở ở các thập niên trước. Bắc Kinh còn đang mở rộng quy mô địa lý của những biện pháp ấy, kéo dài chúng từ các vùng biên giới phía tây của đất nước sang những vùng có thời tương đối tự do hơn, và sử dụng những phương pháp hiện đại để phục vụ những tham vọng toàn trị chủ nghĩa cổ lỗ. Tóm lại, những gì chúng ta đang chứng kiến không phải là sự tiếp tục trạng thái đàn áp của Trung Quốc mà là sự khởi đầu của một cái gì đó mới mẻ hơn, đáng báo động hơn.

NHỮNG BIÊN GIỚI MỚI CỦA SỰ ĐÀN ÁP

Trong lãnh thổ rộng lớn của Tân Cương, sự chống đối của người bản xứ đối với ách cai trị của Trung Quốc đã có lịch sử lâu dài, cũng dài như vậy là những nỗ lực của Trung Quốc nhằm đè nén sự chống đối này thông qua việc kiểm soát hành vi đi lại, phát ngôn và thể hiện văn hóa. Nhưng trong vòng hai năm qua, nhà cầm quyền đã có những bước đi chưa hề có tiền lệ để đồng hóa dân tộc Duy Ngô Nhĩ và các sắc tộc thiểu số khác trong vùng theo văn hóa của người sắc tộc Hán. Nhà nước đã xây dựng một mạng lưới hơn 180 trại “chuyển hóa thông qua giáo dục”, trong các trại này có đến một triệu người Duy Ngô Nhĩ và các sắc tộc thiểu số khác bị giam cầm mà không qua bất kỳ hình thức xét xử nào. Nhà cầm quyền tuyên bố rằng những trung tâm này được dùng để dạy nghề và huấn luyện về pháp lý. Nhưng những cựu tù nhân từ đó ra đã mô tả một hệ thống kỷ luật kiểu trại lính và sự lạm dụng lan tràn, nơi tù nhân phải hát những khẩu hiệu của đảng, phải học Tư tưởng Tập Cận Bình. Trong khi đó, nhà cầm quyền đã tuyển dụng một số lượng lớn công dân Trung Quốc người gốc Hán đến ở trong nhà người Duy Ngô Nhĩ, giám sát các gia đình và chọn ra những cá nhân để đưa vào trại cải tạo. Những hành vi như bỏ hút thuốc lá, không chào các quan chức hoặc chỉnh đồng hồ theo giờ địa phương, theo như tường trình, đều bị coi là dấu hiệu của “chủ nghĩa cực đoan” – và là căn cứ cho việc giam giữ không thời hạn. Theo các quan chức địa phương, mục đích của biện pháp này là nhằm xóa bỏ “những mầm mống” và “những khối u” đã “bị nhiễm độc những bệnh tật ý thức hệ”.

Nếu như Tập Cận Bình chứng tỏ sự đàn áp của Bắc Kinh đang gia tăng như thế nào thì Hong Kong lại cho thấy sự đàn áp đó đang trải rộng ra những vùng đất mới, ngay cả những vùng không có nhiều người sắc tộc thiểu số. Công dân của đặc khu bán tự trị Hong Kong được hưởng hàng loạt quyền tự do chính trị và dân sự không hề có ở Trung Quốc lục địa. Ấy vậy mà đảng Quốc gia Hong Kong (Hong Kong National Party – HKNP) – một tổ chức nhỏ thành lập năm 2016 thẳng thắn kêu gọi [Hong Kong] phải được độc lập hoàn toàn khỏi Bắc Kinh, đã bị đặt ra ngoài vòng pháp luật, trên cơ sở rằng những tín điều của nó bị cho là có tính chất lật đổ một cách nguy hiểm. Các tổ chức đối lập từ lâu vẫn thường bị dẹp ở Trung Quốc lục địa, nhưng với Hong Kong, lệnh cấm này là lệnh đầu tiên gây kinh ngạc trong 21 năm mà đặc khu này độc lập khỏi sự kiểm soát của người Anh. Cuộc tranh luận cũng làm nổi bật các nỗ lực của quan chức nhằm phỉ báng các nhà lãnh đạo đảng Quốc gia Hong Kong như là những “người ly khai”, tuy bất bạo động nhưng chẳng tốt đẹp gì hơn “những kẻ khủng bố”. Ở Tây Tạng (Tibet), các quan chức Trung Quốc từ lâu đã dùng lối vu vạ này để làm mất uy tín những người ủng hộ đức Đạt Lai Lạt Ma (Dalai Lama), còn ở Hong Kong, thứ ngôn ngữ như vậy là chưa hề có tiền lệ.

Trong khi đó, các nhà báo ngoại quốc làm việc ở Bắc Kinh từ lâu đã biết rằng thị thực (visa) của họ có thể bị hủy bỏ nếu những bài tường thuật của họ biến thành cái gai trong mắt nhà cầm quyền. Điều này chưa bao giờ xảy ra ở Hong Kong – cho đến tháng Mười vừa qua khi biên tập viên châu Á của tờ Thời báo Tài chính (Financial Times – Vương quốc Anh), ông Victor Mallet, bị hủy visa. Nhà cầm quyền từ chối giải thích về quyết định hủy visa, nhưng hiển nhiên là đó là một hành động trả đũa chống lại ông Mallet vì ông đã điều phối một sự kiện tại Câu lạc bộ Nhà báo nước ngoài cùng với nhà lãnh đạo đảng Quốc gia Hong Kong vừa bị đặt ra ngoài vòng pháp luật.

Mãi tới gần đây, nhà cầm quyền không áp dụng luật của Trung Quốc lục địa trên lãnh thổ Hong Kong, nhưng điều này đang thay đổi. Tại một chốt kiểm tra di dân ở nhà ga West Kowloon tại Hong Kong – nơi một tuyến đường sắt tốc độ cao sẽ chạy vào lục địa – các nhân viên an ninh của lục địa áp dụng luật của lục địa.

Bắc Kinh cũng đang xuất khẩu áp lực ra khắp mọi nơi. Năm 2015, nhà nước bắt đầu cấm các bậc cha mẹ ở Tân Cương đặt tên con cái theo tên của đạo Hồi. Giờ đây, kiểu cảnh sát văn hóa này đang lan ra tỉnh láng giềng Ninh Hạ (Ningxia), một tỉnh mà theo truyền thống được cai trị nhẹ nhàng hơn. Hồi tháng Chín, chính quyền Ninh Hạ tuyên bố họ sẽ đặt lại tên một dòng sông địa phương để xóa bỏ mọi sự đề cập tiềm tàng tới quá khứ Hồi giáo. Vì tên cũ của dòng sông, Aiyi, bị nghi là ám chỉ bà A’isha, phu nhân của nhà tiên tri Muhammad nên bây giờ dòng sông được gọi là Điền Nông (Diannong) giang.

Không cần phải đi về các tỉnh xa thuộc vùng biên cương miền tây của đất nước: hồi cuối tháng Chín, các quan chức yêu cầu giáo viên ở thành phố Hạ Môn (Xiamen) vùng đông nam phải nộp lại hộ chiếu của họ trước kỳ lễ quốc khánh vào đầu tháng Mười, nhằm ngăn cản họ đi du lịch tới Hong Kong gần đó hoặc ra nước ngoài mà không được cho phép chính thức. Đây là một chiến thuật quen thuộc ở Tây Tạng và Tân Cương nhưng là điều mới mẻ ở các thành phố lục địa trên vùng duyên hải phía đông.

SỰ TRỞ VỀ CỦA QUÁ KHỨ

Những câu chuyện này kết hợp lại, cùng với nhiều câu chuyện khác nổi lên trong 5 năm kể từ khi Tập lên cầm quyền chứng tỏ rằng nhà nước Trung Quốc đang đối phó với những mối bất bình và những sự căng thẳng chính trị hiện đại bằng những công cụ đàn áp mà họ đã bắt đầu vứt bỏ. Đất nước Trung Quốc đã có những bước tiến rất dài về công nghệ và phát triển kinh tế trong vài thập niên qua. Trên mặt trận chính trị, nó chỉ đi loanh quanh.

Tập không phải là Mao Trạch Đông (Mao Zedong). Nếu như Mao dùng các phong trào quần chúng để khuấy động mọi chuyện lên, Tập nhấn mạnh vào sự ổn định và trật tự. Mao sỉ vả Khổng Tử như là một nhân vật “phong kiến” mà những tín điều đã kiềm hãm Trung Hoa; Tập lại tán dương những giá trị Khổng giáo truyền thống. Thế nhưng quá khứ đang thực hiện cuộc quay về đáng chú ý. Các trại cải tạo, một cơ chế được ưa chuộng để kiểm soát xã hội trong những thập niên 1950-1960, đã dần dần không được sử dụng nữa nhưng những ngày này, chúng lại trở thành mốt thời thượng. Các tù nhân chính trị có thời bị ngăn không cho ra nước ngoài chữa bệnh nhưng vào thập niên 1990, những nhà ly khai đang bị ở tù như Ngụy Kinh Sinh (Wei Jingsheng) và Vương Đán (Wang Dan) đã được ra tù để chữa bệnh và được phép ra nước ngoài. Khi người được giải Nobel Lưu Hiểu Ba bị bệnh ung thư năm 2017, việc Bắc Kinh từ chối, không cho phép ông được chữa trị ở nước ngoài, gây cảm tưởng như là một cuộc quay lại thời kỳ trước cải cách. Những người tiền nhiệm của Tập đã đưa ra giới hạn nhiệm kỳ của nhà lãnh đạo đất nước; Tập lên ngôi và dỡ bỏ cái rào chắn này. Sách Mao tuyển bị đặt qua một bên – đây là thời đại Tư tưởng Tập Cận Bình.

Một cuộc đảo chiều hoàn toàn khác so với các thập niên gần đây là cách thức mà những kỹ thuật có thời chỉ dùng ở những vùng cần được kiểm soát chặt chẽ hơn của đất nước đã di chuyển sang những vùng từ trước tới nay được kiểm soát lỏng lẻo hơn. Trước kia những khu vực tương đối tự do có vẻ như ngày càng mở rộng: báo chí ở những địa phương gần biên giới với Hong Kong chẳng hạn, đã bắt đầu vận hành ngày càng giống với các đối trọng của họ ở phía cựu thuộc địa của Anh quốc. Ở một số thành phố của Tây Tạng và Tân Cương, đời sống thường nhật có vẻ giống, ít ra là bề ngoài, với đời sống ở bất kỳ thành phố nào trong lục địa. Ngày nay trái lại, dòng chảy đang theo hướng ngược lại.

Kết hợp với nhau, việc tái khởi động những cung cách cũ tồi tệ và cuộc chuyển dịch về hướng đông các cơ chế kiểm soát đã làm cho các nhà quan sát chính trị Trung Quốc phải giật mình và thôi thúc họ suy nghĩ lại rất nhiều giả định về con đường đi tới của đất nước này kể từ khi nó bắt đầu một kỷ nguyên cải cách gần bốn mươi năm về trước.

Đây cũng là một phần của sự thay đổi kinh tế. Tăng trưởng kinh tế chậm lại đã buộc đảng Cộng sản phải tìm những câu chuyện mới để giải thích tại sao đảng xứng đáng được nắm giữ quyền lực, và khả năng của đảng trong việc duy trì sự ổn định xã hội được đưa lên thành điểm trung tâm để rao giảng cho công chúng. Cũng với lý do như vậy, bộ máy tuyên truyền của nhà nước ngày càng dựa nhiều vào các chủ đề chủ nghĩa dân tộc vị chủng và niềm tự hào về những thành tựu của người Hán. Không phải ngẫu nhiên mà những người bị hành hạ vì những biện pháp khắc nghiệt nhất là người thuộc về những nhóm sắc tộc phi-Hán; còn trong trường hợp đảng Quốc gia Hong Kong, họ bị coi là người Hán nhưng đã trở thành kẻ phản bội sắc tộc của họ. Những sự thay đổi này bắt đầu trong thời kỳ chuẩn bị cho cuộc thăng tiến của Tập trong giới lãnh đạo Đảng vào cuối năm 2012, bốn tháng trước khi ông ta trở thành chủ tịch. Từ đó, quá trình thay đổi được tăng tốc một cách ngoạn mục dưới sự theo dõi của ông ta, một phần bởi vì ông ta có nỗi ám ảnh cá nhân đối với trật tự.

Những cuộc đàn áp gần đây cũng được khích lệ bởi các yếu tố quốc tế. Tình hình đã khác đi vì Đảng chỉ trả một cái giá tương đối nhỏ ở nước ngoài cho những hành vi đàn áp ở trong nước. Trong quá khứ, những động thái tự do hóa nhỏ thể hiện một khao khát của Bắc Kinh muốn tránh, hoặc ít ra là làm giảm xuống mức tối thiểu, sự phản kháng của các nước khác, các nhà đầu tư nước ngoài hoặc các tổ chức quốc tế về nhân quyền. Ngày nay, Tập và những cận thần của ông ta ít lo lắng hơn, họ tin rằng sự giàu có và tầm quan trọng chiến lược của Trung Quốc sẽ hạn chế mọi cuộc bất đồng sinh ra từ sự đàn áp ở trong nước – đây cũng là lối tính toán đã làm cho các nhà lãnh đạo độc tài khác thêm bạo dạn, chẳng hạn như gia tộc cầm quyền ở Arab Saudi. Cộng thêm vào điều này là trạng thái hỗn loạn về chính trị ở Hoa Kỳ và châu Âu và rõ ràng đó là lý do tại sao các lãnh đạo Bắc Kinh nghĩ rằng họ có thể làm mà không bị trừng phạt những gì mà những người tiền nhiệm của họ đều né tránh. Trừ phi các nhà lãnh đạo ở khắp nơi có thể tập hợp đủ lòng dũng cảm để thách thức những hành vi vượt qua giới hạn của Bắc Kinh, và trừ phi các nhà quan sát nhận ra rằng những biến cố có vẻ như riêng biệt kia là một phần của một làn sóng đàn áp duy nhất thì đừng mong đợi những tin tức phát ra từ Tân Cương hoặc Hong Kong sẽ sớm thay đổi.

Kelly Hammond, Rian Thum và Jeffrey Wasserstrom (*)

Foreign Affairs, 30/10/2018

(*) Kelly Hammond là Phó giáo sư Lịch sử, Đại học Arkansas. Công trình nghiên cứu của bà tập trung vào lịch sử Hồi giáo ở Đông Á và các tộc người thiểu số ở vùng biên địa của Trung Quốc.

Rian Thum là Phó giáo sư Lịch sử Đại học Loyola ở New Orleans, nghiên cứu viên ở Đại học Nottingham. Nghiên cứu của ông tập trung vào sự chồng lấn giữa Trung Quốc và thế giới Hồi giáo.

Jeffrey Wasserstrom là Giáo sư Lịch sử Đại học California ở Irvine và đã viết rất nhiều về các cuộc phản kháng của dân chúng ở Trung Quốc.

(**) Orwellian: từ dùng để chỉ tính chất xã hội “tù ngục” dưới chế độ độc tài hoặc toàn trị, xuất phát từ tác phẩm của nhà văn George Orwell. George Orwell (1903-1950): nhà văn, nhà báo, nhà bình luận người Anh. Tác phẩm của ông đầy hình ảnh ẩn dụ để lên án bất công xã hội, chống lại chủ nghĩa toàn trị và ủng hộ chủ nghĩa dân chủ xã hội. Tác phẩm nổi bật của ông là Trại súc vật (1945), 1984 (1949)…

Nguồn: https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2018-10-30/chinas-bad-old-days-are-back?cid=int-

Người dịch: Huỳnh Hoa

Nguồn: Đăng lại từ trang Viet – Studies